Ojcowski Park Narodowy w Polsce: kompletny przewodnik dla odwiedzających

Ojcowski Park Narodowy, znany również jako Ojcowski (po polsku: Ojcowski Park Narodowy), to obszar chroniony w Polsce, położony w powiecie krakowskim, w województwie małopolskim, na południu kraju. Został utworzony w 1956 roku i swoją nazwę zawdzięcza wiosce Ojców, gdzie znajduje się jego siedziba.

Mimo że jest najmniejszym parkiem narodowym w Polsce, jego pierwotna powierzchnia wynosząca 14,40 km² została rozszerzona do 21,46 km². Z tego obszaru 15,28 km² pokrywają lasy, a 2,51 km² znajduje się pod ścisłą ochroną. Park jest położony około 16 km na północ od Krakowa, na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Ojcowski Park Narodowy: co warto wiedzieć

Jak dotrzeć do Ojców Parku Narodowego

Fauna i flora Ojców Parku Narodowego

Najlepsza pora na wizytę w Ojcowskim Parku Narodowym

Legendy Ojców Park Narodowy w Polsce

Jaskinie ojcowskiego parku narodowego w Polsce

Co zobaczyć i robić w Ojcowskim Parku Narodowym

Pochodzenie nazwy Ojców

Nazwa Ojców sięga czasów pierwszego zamku murowanego, zbudowanego lub przebudowanego przez Kazimierza Wielkiego w osadzie nad Prądnikiem. Na cześć ojca, który niegdyś ukrywał się w dolinie, Władysława Łokietka, zamek nazwano "Ojciec przy Skale". Z biegiem lat nazwa została uproszczona do "Ojciec", a później skrócona do Ojców. Ta nazwa została również nadana wiosce u podnóża zamku, wcześniej znanej jako osada nad Prądnikiem.

Bioróżnorodność Ojcowskiego Parku Narodowego

Bioróżnorodność Ojcowskiego Parku jest niezwykle bogata – żyje tu ponad 5500 gatunków. Wśród nich znajduje się około 4600 gatunków owadów, w tym 1700 gatunków chrząszczy i 1075 gatunków motyli. Ponadto w parku występuje 135 gatunków ptaków. Jeśli chodzi o ssaki, można tu spotkać bobry, borsuki, gronostaje oraz 15 gatunków nietoperzy, z których wiele zimuje w jaskiniach.

Wszystkie te gatunki znajdują w parku idealne warunki do przetrwania dzięki krasowej rzeźbie terenu Ojcowskiego Parku Narodowego, gdzie rozpuszczalne skały tworzą wapienne podłoże. Oprócz dwóch dolin rzecznych – Prądnika i Saspówki – park obfituje w liczne skały, wąwozy i ponad 400 jaskiń. Najbardziej znana jest Jaskinia Łokietka, o długości 320 metrów, nazwana na cześć króla Władysława Łokietka, który miał się w niej ukrywać. Znane są również charakterystyczne formacje skalne, z których najbardziej rozpoznawalną jest Maczuga Herkulesa – wapienna kolumna o wysokości 25 metrów.

Dziedzictwo historyczne i kulturowe w Ojcowskim Parku Narodowym

Obszar Ojcowa był zamieszkany od czasów prehistorycznych, o czym świadczą ślady osadnictwa z okresu paleolitu, sprzed około 120 000 lat. Bogactwo krzemienia w regionie przyciągało pierwszych ludzi.

Na terenie parku znajdują się liczne historyczne zamki, w tym ruiny gotyckiego zamku w Ojcowie oraz doskonale zachowany renesansowy zamek w Pieskowej Skale. Zamki te były częścią średniowiecznego systemu obronnego południowo-zachodniej Polski, znanego jako "Szlak Orlich Gniazd", wzniesionego na polecenie króla Kazimierza Wielkiego.

W parku znajdują się także dwa muzea: Muzeum im. Profesora Władysława Szafera, nazwane na cześć człowieka, który zabiegał o utworzenie parku narodowego w Ojcowie, oraz oddział Narodowej Kolekcji Sztuki w Krakowie, mieszczący się na zamku w Pieskowej Skale.

Geografia Ojcowa

Zróżnicowana rzeźba terenu, ekspozycja i mikroklimaty miały kluczowe znaczenie dla bogactwa roślinności w Ojcowskim Parku Narodowym. Występuje tu około 1000 gatunków roślin naczyniowych, skupionych w 60 zespołach roślinnych, co plasuje park na trzecim miejscu pod względem różnorodności gatunkowej w Polsce, po Tatrach i Pieninach. Ponadto występuje tu ponad 311 gatunków mchów, ponad 1200 gatunków grzybów i około 200 gatunków porostów.

Willibald Besser, pierwszy badacz flory Doliny Prądnika, opisał ją jako "Vallis pulcherima et plantis raris ditissima" (piękna dolina bogata w rzadkie rośliny). Mimo że minęły ponad dwa wieki od tej obserwacji z 1809 roku, spostrzeżenie Bessera pozostaje aktualne, pomimo zmian w roślinności.

W okolicach Ojcowa można znaleźć wiele reliktowych gatunków, czyli pozostałości dawnych epok. Nie występują tu jednak endemity, czyli gatunki rosnące wyłącznie na niewielkich, specyficznych obszarach. "Brzoza ojcowska", długo uważana za gatunek endemiczny, występuje również w innych krajach, takich jak Siedmiogród, Słowacja, Ukraina, a także w rozproszonych miejscach Skandynawii oraz w Polsce.

Geologia

Budowa geologiczna

Formacje skalne widoczne na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego to wapienie górnojurajskie o miąższości około 200 metrów, powstałe w wyniku nagromadzenia szczątków organizmów morskich żyjących około 150 milionów lat temu. Ich barwa zazwyczaj waha się od białej, przez jasnożółtą, po jasnoszarą.

W okolicach Ojcowa występują dwa typy wapieni: wapienie skaliste i wapienie płytowe. Wapienie skaliste są w większości zbudowane z wapieni skalnych, które charakteryzują się dużą twardością, gęstością, klinowatymi spękaniami i brakiem krzemionki. Najczęściej spotykane skamieniałości to gąbki. Natomiast obszary pomiędzy skałami skalistymi składają się z wapieni płytowych o różnej miąższości, podobnych litologicznie do skalistych, ale różniących się warstwowością i obecnością guzków krzemionkowych. Wśród skamieniałości można znaleźć ramienionogi, a sporadycznie także amonity.

Geneza geologiczna

W paleogenie południowa część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej podlegała długotrwałym procesom denudacyjnym, co doprowadziło do powstania lekko pofalowanej, rozległej równiny wzniesionej na około 450 m n.p.m., zwanej powierzchnią zrównania paleogeńskiego. W pobliżu parku, szczególnie od strony północno-zachodniej, powierzchnia ta jest usiana licznymi skałkami, czyli ostańcami, które zbudowane są z odpornych wapieni jurajskich, nieulegających erozji podczas formowania się równiny.

Pod koniec trzeciorzędu, na skutek intensywnej erozji rzecznej w południowej części płaskowyżu, ukształtowała się obecna sieć rzeczna. Rzeki płynące z północy na południe wyżłobiły doliny o charakterze wąwozów. Jednocześnie, w wyniku działania wód podziemnych krasowych, powstały liczne jaskinie.

Glacjalizacja, która tylko raz sięgnęła skraju Karpat, pokryła obszar wyżynny glinami, piaskami i żwirami, choć większość tych osadów została usunięta z dolin. Podczas najnowszych zlodowaceń teren Ojcowskiego Parku Narodowego doświadczał klimatu zimnego. Pod koniec epoki lodowcowej wyżyna została pokryta lessami o miąższości sięgającej obecnie 8 metrów. Na tych osadach powstały żyzne gleby. Obecnie w korytach rzek osadzają się iły, piaski i żwiry. Osady holoceńskie obejmują także martwicę wapienną (trawertyn), występującą głównie na dnie Doliny Sąspowskiej.

Rzeźba terenu

W Ojcowskim Parku Narodowym można wyróżnić dwa główne typy form geograficznych: doliny i płaskowyże. Doliny obejmują wąwozy o charakterze kanionów (o głębokości około 100 metrów), a także niewielkie dolinki krasowe, takie jak parowy i gardzielki, a ponadto terasy, stożki napływowe i wzgórza. Płaskowyże natomiast składają się ze skał rozsianych na jurajskiej wyżynie otoczonej formacjami czwartorzędowymi.

Doliny Prądnika i Sąspowskiej to główne wąwozy krasowe, stale odwadniane, z pionowymi skalnymi zboczami i płaskim dnem, do którego uchodzą mniejsze doliny różnego typu, zazwyczaj suche. U ujść tych bocznych dolin często tworzą się charakterystyczne stożki napływowe, powodujące przesunięcie koryta rzeki na przeciwny brzeg, jak ma to miejsce w przypadku stożków u ujścia wąwozów takich jak Jamki, Za Krakowską Bramą i Korytania. Przy wylotach kilku wąwozów znajdują się charakterystyczne skalne bramy.

Na zboczach dolin często można zaobserwować wypłaszczenia, które są fragmentami teras skalnych związanych z różnymi etapami rozwoju doliny. W Ojcowie znajdują się one na wysokości około 30-40 i 80 metrów nad dnem Doliny Prądnika, a w górnej części doliny, w pobliżu Pieskowej Skały, ich wysokość wynosi około 12 i 40 metrów.

Fragmenty tych teras skalnych tworzą malownicze bramy, iglice skalne i inne formacje, takie jak Brama Krakowska i Igła Deotymy. Na zachowanych poziomach terasowych znajdują się ruiny zamku w Ojcowie oraz zamek w Pieskowej Skale.

Hydrografia

Zlewnia Prądnika

Zlewnia Prądnika to obszar typowo krasowy, gdzie występowanie potoków i dolin jest ograniczone, a ich układ podlega stałej odnowie. Dominują niewielkie dolinki okresowo suche oraz wąwozy. Prądnik, lewy dopływ Wisły, który na terenie Krakowa znany jest pod nazwą Białucha, stanowi główną oś hydrograficzną tej zlewni. Na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego jedynym stałym dopływem Prądnika jest Sąspówka, a poniżej jego granic również Korzkiewka. Całkowita powierzchnia zlewni Prądnika wynosi 195,2 km², z czego 21,4 km² znajduje się w granicach parku (łączna długość cieków wodnych to 16,6 km, w tym 12,2 km Prądnika).

Potoki Prądnik i Sąspówka zasilane są przez około 20 źródeł szczelinowych krasowych, zlokalizowanych zwykle w obrębie lub w pobliżu dna dolin. Poziom wód w tych potokach wykazuje dużą stabilność przez cały rok, z dwoma wyraźnymi kulminacjami: jedną na wczesną wiosnę lub zimę i drugą latem. Najniższe poziomy notuje się w miesiącach zimowych i jesiennych. Średni przepływ Prądnika wynosi 370 l/s, a Sąspówki 120 l/s. Rocznie te potoki odprowadzają około 11 670 000 m³ wody z całej zlewni, przy najwyższych przepływach w lipcu i sierpniu oraz najniższych w styczniu i lutym.

Źródła i źródliska

Źródła to naturalne wypływy wód podziemnych, rozmieszczone na trzech poziomach wodonośnych w okolicach Ojcowa. Najważniejszy poziom, kształtujący warunki hydrogeologiczne, występuje w wapieniach jurajskich, charakteryzujących się dużym zasięgiem i znacznymi zasobami wodnymi. Poziom kredowy występuje jedynie w okolicach Skały i ma niewielkie znaczenie, natomiast górny poziom wodonośny czwartorzędu odgrywa najmniejszą rolę. Większość źródeł ma wydajność do 10 l/s, a niektóre przekraczają nawet kilkadziesiąt l/s. Wody źródeł cechuje wysoka czystość oraz niska, stabilna temperatura, która latem zmienia się nieznacznie (od 8,5 do 10°C). Na terenie parku obserwuje się wyraźny trend zmniejszania wydajności źródeł, związany z eksploatacją wód podziemnych.

Zagrożenia związane z zanieczyszczeniem

Wody powierzchniowe w Ojcowskim Parku Narodowym są zanieczyszczane przez ścieki komunalne, rolnicze, przemysłowe oraz odcieki ze składowisk odpadów, a także narażone na skażenie cząstkami i gazami przenoszonymi przez powietrze.

Przez wiele lat zanieczyszczenie wód powierzchniowych na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego było związane z odprowadzaniem ścieków z prywatnych gospodarstw domowych. Przed budową oczyszczalni ścieków w Skale (1994), Młynniku (2003) i Ojcowie (2009), ścieki z Skały i Sułoszowej trafiały bezpośrednio do Prądnika, który przepływa przez cały park. Oprócz ścieków bytowych, Prądnik był także zanieczyszczany przez odpady z zakładów mleczarskich w Skale.

W 2001 roku, ze względu na sezonowy wzrost stężeń Na+, K+, SO42-, Cl-, NO3- i PO4+ w Prądniku i Sąspówce, sklasyfikowano je jako wody II klasy czystości, z okresowymi spadkami do niższych klas (Kostrakiewicz, 2001).

W tym samym roku w Polsce przyjęto Ramową Dyrektywę Wodną (RDW), która zobowiązuje do oceny stanu wód na podstawie badań biologicznych z wykorzystaniem grup wskaźnikowych, a także parametrów fizykochemicznych, jak miało to miejsce wcześniej.

Historia i prehistoria parku

Pierwsi osadnicy Doliny Prądnika

W Dolinie Prądnika jaskinie i schroniska skalne stanowiły naturalne miejsca osiedlania się ludzi od paleolitu, ze względu na ich dużą liczbę i doskonałe warunki obronne, jakie oferowało urozmaicone ukształtowanie terenu. Najstarsze znaleziska archeologiczne z Jaskini Tunel Wielki pochodzą sprzed pół miliona lat i należą do jednych z najstarszych narzędzi krzemiennych w Polsce, wykonanych przez Homo heidelbergensis, przodka neandertalczyków. Z kolei w Jaskini Ciemnej odkryto szczątki neandertalczyka datowane na koniec ostatniego zlodowacenia w Polsce, między 120 a 115 tysiącami lat temu. Skąpe artefakty znalezione w tym miejscu sugerują obecność grupy łowców polujących na lokalne zwierzęta. Znaleziska te są prawdopodobnie związane z kulturą oryniacką, jedną z najstarszych tradycji kulturowych w Europie.

Późniejsze stanowiska archeologiczne w Ojcowie i okolicach wskazują na obecność tradycji kultur lewaluasko-mustierskiej i mikocko-prądnickiej. Charakteryzują się one obecnością dużych narzędzi kamiennych, głównie owalnych i trójkątnych pięściaków, a także licznych skrobaczy i noży. Zespoły te pochodzą z jaskiń takich jak Jaskinia Nietoperzowa, Koziarnia, Jaskinia Ciemna oraz schronisko Wylotne. Zwłaszcza dwa ostatnie dostarczyły bogatego materiału archeologicznego, pozwalając na identyfikację pięciu warstw kulturowych datowanych na około 70-54 tysiące lat p.n.e. Ówcześni mieszkańcy, żyjący w grupach do 20 osób, prowadzili gospodarkę łowiecko-zbieracką. Korzystając z naturalnych urwisk skalnych, organizowali polowania na dzikie konie, renifery i mamuty, uzupełniając dietę produktami roślinnymi. Bronią myśliwską była drewniana włócznia, a czasami używali wapiennych kul (bolas), które nadawali okrągły kształt, uderzając nimi o skały. Kule takie odnaleziono w Jaskini Nietoperzowej i Koziarni. W Jaskini Ciemnej odkryto również jeden z najstarszych ludzkich śladów w Polsce – ząb neandertalczyka.

Ślady osadnictwa dolno- i środkowopaleolitycznego znajdują się przy wejściach do jaskiń lub w schroniskach skalnych, co świadczy o dobrej orientacji topograficznej ówczesnych ludzi, którzy wykorzystywali naturalne osłony przed wiatrem i korzystną ekspozycję słoneczną. Szczególnie oborzyska przy Jaskini Ciemnej, Jaskini Koziarnia, Jaskini Nietoperzowej i schronisku Wylotne wyróżniają się pod tym względem.

W procesie zmieniających się warunków życia ludzi górnego paleolitu na terenie Ojcowa wyróżnia się kilka kultur. Ślady pierwszej z nich – kultury oryniackiej (około 40 tysięcy lat p.n.e.) – znaleziono w osadach Jaskini Mamuciej w Wierzchowie, gdzie odkryto kilkanaście noży wykonanych z ciosów mamuta, ozdoby z kości zwierząt i płytkę z kości słoniowej.

Inne jaskinie dostarczyły charakterystycznych narzędzi krzemiennych o kształcie liścia wierzby, używanych jako groty oszczepów i noże myśliwskie. Najbogatszy materiał tego typu pochodzi z Jaskini Nietoperzowej w Jerzmanowicach. Na podstawie tych znalezisk profesor W. Chmielewski wyróżnił kulturę jerzmanowicką, datowaną na około 36 tysięcy lat p.n.e. Podobne narzędzia, choć w mniejszych ilościach, znaleziono w Jaskini Mamuciej, Koziarni i schronisku Puchaczej Skały.

Ludność kultury jerzmanowickiej zamieszkująca okolice Ojcowa wykazywała pewną stabilność i tworzyła liczne grupy, specjalizując się w polowaniach na niedźwiedzie jaskiniowe. W jaskiniach rozpalano duże ogniska, a ogłuszone dymem zwierzęta były łowione włóczniami zakończonymi kamiennymi grotami.

W jaskiniach Ojcowa nie zachowały się malowidła jaskiniowe znane z Europy Zachodniej i południowego Uralu. Jedynym śladem sztuki tamtych czasów są dekoracje narzędzi, związane z kulturą magdaleńską (13-12 tysięcy lat p.n.e.).

Neolit

Ślady osadnictwa ludzkiego w okolicach Ojcowa, od pojawienia się pierwszych ludzi aż po średniowiecze, są głównie związane z okresem neolitu (najmłodsza epoka kamienia, około 5,5-2,2 tysiąca lat p.n.e.). Świadczy o tym ogromna przewaga neolitycznych materiałów archeologicznych znalezionych w jaskiniach nad znaleziskami z innych okresów. Epoka ta wiąże się z eksploatacją kopalni krzemienia występującego w zwietrzałych glinach, co miało miejsce na początku okresu rolnictwa i hodowli zwierząt.

Odkryte wokół Ojcowa, Sąspowa i Bębła kopalnie oraz warsztaty krzemieniarskie dostarczyły bogatego materiału, reprezentującego różne kultury neolityczne (kultura ceramiki sznurowej, lendzielska, półkolistych mis, ceramiki radiowęglowej). Jaskinie w Ojcowie służyły jako tymczasowe schronienia dla przybyszów, zwłaszcza dla grup "górników", którzy przybywali w poszukiwaniu krzemienia z odległych osad, takich jak dolina Wisły w pobliżu Krakowa. Krzemień z okolic Ojcowa był w tym czasie znany w Morawach, na Słowacji i na Węgrzech. Niektóre jaskinie, takie jak Jaskinia Ciemna, Wielka Depresja Okopy Dolina, Wierzchowska Górna i Jaskinia Mamucia, były zamieszkiwane przez dłuższe okresy.

Epoka brązu i żelaza

Wynalezienie i rozpowszechnienie brązu stopniowo wyparło krzemień, który z czasem stracił swoje znaczenie jako surowiec do produkcji narzędzi. Doprowadziło to do wyraźnego spadku zainteresowania okolicami Ojcowa w epoce brązu (2,2-0,6 tysiąclecia p.n.e.), co potwierdza niewielka liczba znalezisk archeologicznych z tego okresu.

Epoka żelaza w Dolinie Prądnika jest reprezentowana jedynie przez okres rzymski (od początku naszej ery do 375 r. n.e.) oraz wczesne średniowiecze. Ojców znajdował się wtedy na peryferiach osadnictwa ludzkiego. Jedynie lokalne jaskinie i obronne formacje skalne sporadycznie zapewniały ludziom schronienie. Rzadkie osadnictwo na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w epoce brązu wynikało także z niesprzyjających warunków naturalnych – trudnego dostępu do wody oraz mało urodzajnych gleb, niekorzystnych dla rolnictwa i hodowli zwierząt.

Stałe osady we wczesnym średniowieczu

Wczesne średniowiecze przyniosło odrodzenie osadnictwa, a kluczową rolę odgrywały zamki obronne budowane w dolinach na skalnych wzniesieniach, które naturalnie zapewniały dogodne warunki obronne. Na terenie parku zachowały się pozostałości kilku wczesnośredniowiecznych zamków, m.in. w Ogrojcu koło Jaskini Ciemnej, na wzgórzu Okopy w Ojcowie oraz w Grodzisku i Sułoszowej. Zespół grzbietów skalnych wokół Ogrojca koło Jaskini Ciemnej jest uważany przez niektórych badaczy (np. prof. J. Bogdanowskiego) za najstarszy przykład umocnień w Polsce. Możliwe, że wykopaliska w ruinach Zamku Kazimierza w Ojcowie oraz zamku w Pieskowej Skale odsłonią więcej śladów średniowiecznego osadnictwa.

Stałe osadnictwo w okolicach Doliny Prądnika zaczęło kształtować się w średniowieczu. Większość okolicznych wsi powstała między XII a XIV wiekiem wraz z budową trwałych umocnień i zamków. Początkowo ziemie ojcowskie należały do Korony, ale z czasem były nadawane szlachcie i duchowieństwu. W połowie XIII wieku klasztor Klarysek z Zawichostu (później przeniesiony do Krakowa) otrzymał Grodzisko i Skałę wraz z okolicznymi ziemiami. Pieskowa Skała przeszła w ręce rodu Szafrańskich w 1378 roku, natomiast Ojców pozostał własnością królewską. Podział ziem na królewskie, kościelne i szlacheckie utrzymał się aż do upadku Rzeczypospolitej w 1795 roku.

Późne średniowiecze

W XIII wieku (w okresie rozbicia dzielnicowego) warownie obronne w Dolinie Prądnika odgrywały ważną rolę w ochronie Krakowa, ówczesnej stolicy księstwa. Podczas walk o tron krakowski Ojców był areną wydarzeń historycznych. Dla Władysława Łokietka, walczącego o zjednoczenie Polski, Ojców stał się kluczowym punktem w jego ostatniej konfrontacji z czeskim królem Wacławem II. Łokietek, znajdując schronienie w Ojcowie, mógł na bieżąco obserwować sytuację polityczną i działania Czechów w Krakowie. Do dziś legendy i źródła historyczne podkreślają, że Łokietek znalazł największe wsparcie wśród ludności wiejskiej Ojcowa i okolic, która udzieliła mu schronienia.

W XIV wieku w Dolinie Prądnika zaczęto budować system obronny chroniący szlak handlowy z Krakowa na Śląsk. Z czasów Kazimierza Wielkiego zachowały się dwie warownie: zamek w Pieskowej Skale oraz ruiny zamku w Ojcowie.

Od XIV wieku Ojców, początkowo zwany "osadą nad Prądnikiem", był osadą obejmującą 8 okolicznych wsi: Jerzmanowice, Gotkowice, Smardzowice, Szklary, Zelków, Wielką Wieś, Wierzchowie i Bębło.

Nowożytność

Od XVI wieku w Dolinie Prądnika zaczęły powstawać coraz bardziej rozproszone osady. Na początku XVIII wieku, dzięki staraniom wójtów Ojcowa, zasiedlono rzemieślników, a osobne osady zaczęły się kształtować: Prądnik Ojcowski i Prądnik Korzkiewski, Swawola (Swywola) i Hamernia Królewska. Wzdłuż Prądnika powstały tartaki, młyny zbożowe (często rozszerzane o olejarnie), warsztaty tkackie oraz fabryki papieru i prochu strzelniczego. Te ostatnie były szczególnie istotne, ponieważ dostarczały prochu na potrzeby powstań narodowych. Fabryki prochu w Prądniku przestały funkcjonować w czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, ale część z nich wznowiła produkcję w okresie Księstwa Warszawskiego i powstania listopadowego.

Po trzecim rozbiorze Polski Dolina Prądnika znalazła się pod panowaniem austriackim. Dobra Pieskowej Skały pozostały w rękach dotychczasowych właścicieli, natomiast majątek ojcowski kilkukrotnie zmieniał właścicieli. W 1809 roku Ojców i jego okolice zostały włączone do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku do Królestwa Kongresowego.

Najnowsza historia parku

Powstanie styczniowe w Ojcowie

Noc z 22 stycznia 1863 roku zapoczątkowała najtragiczniejsze powstanie narodowe w naszej historii. Niekorzystna sytuacja polityczna i słabość militarna praktycznie przesądziły o jego niepowodzeniu już na starcie. Jednak te kilka miesięcy walk, które z obecnej perspektywy mogą wydawać się desperackie, miały ogromny wpływ na kształtowanie naszej świadomości narodowej i stały się kluczowym elementem etosu narodowego, który odegrał fundamentalną rolę w odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej. Dolina Prądnika odegrała istotną rolę w historii powstania, szczególnie w jego początkowej fazie, jako kluczowe miejsce wydarzeń decydujących o jego przebiegu.

Oddział Apolinarego Kurowskiego

W dniach 25 i 26 stycznia 1863 roku do Ojcowa przybył oddział liczący kilkaset osób pod dowództwem Apolinarego Kurowskiego, ówczesnego naczelnika województwa krakowskiego. Zgodnie z planami powstańców, Ojców, ze względu na bliskość granicy austriackiej i trudno dostępne położenie, miał stać się obozem szkoleniowym dla przyszłej regularnej armii polskiej. Do obozu dołączyło wielu ochotników, głównie młodzież z Krakowa. W połowie lutego liczba zgromadzonych powstańców przekroczyła 2000 osób, z czego 600 uzbrojonych było w kosy, około 1000 posiadało broń palną, głównie myśliwską lub przestarzałą, a reszta była nieuzbrojona. Główna kwatera powstańców znajdowała się w hotelu „Pod Łokietkiem”, gdzie mieścił się sztab generalny, kwatery kosynierów i strzelców oraz szpital. Pozostali powstańcy byli rozmieszczeni w chłopskich domach wzdłuż Doliny Prądnika, w tym w Pieskowej Skale. W obozie ojcowskim wyróżniał się oddział „żuawów śmierci”, utworzony w lutym 1863 roku przez pułkownika Franciszka Rochebrune’a, francuskiego oficera i założyciela szkoły szermierki w Krakowie.

Oddział Kurowskiego wykazywał dużą aktywność, zajmując pobliskie miejscowości Olkusz, Skałę i Sławków. Powstańcy dotarli także na teren Zagłębia Dąbrowskiego. Zagrożony koncentracją wojsk carskich w okolicach Ojcowa, obóz podjął atak na Miechów 17 lutego 1863 roku, gdzie został doszczętnie rozbity. Największe straty poniósł oddział „żuawów” Rochebrune’a.

Ojców – inspiracja dla poetów i malarzy XIX i XX wieku

Po utracie niepodległości i ostatecznym wytyczeniu granic pod obcym panowaniem, Ojców stał się jednym z najbardziej atrakcyjnych miejsc na południu Królestwa Kongresowego, zdobywając uznanie wśród malarzy, poetów i uczonych. W tym okresie malowniczą Dolinę Ojcowską odwiedzali wybitni twórcy, tacy jak Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Wężyk, Klementyna Tańska-Hoffmanowa, Fryderyk Chopin, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), Wojciech Gerson, Stanisław Staszic i Wojciech Jastrzębowski. Wielu z nich pozostawiło po sobie ślad w postaci opisów, wspomnień, dzienników, poezji czy prac naukowych.

Epoka romantyzmu ożywiła Ojców poprzez odnowienie licznych starych legend i mitów, które przez wieki popularyzowały zamki, skały i jaskinie, zaludniając je postaciami szlachetnych rycerzy, zbójników, nieszczęśliwych dziewcząt, czarownic, demonów i dobrych duchów. Legendarne opowieści, dokumentowane przez Oskara Kolberga, Jadwigę Łuszczewską, Stanisława Ciszewskiego i Emilię Sukertową, nadają Dolinie Prądnika niezwykły urok.

Zmiany właścicieli Doliny Prądnika

W 1829 roku rząd sprzedał dobra ojcowskie Konstantemu Wolickiemu, który po opuszczeniu kraju przekazał je Karolowi Szulcowi. Jednak transakcja ta nie została uznana przez władze rosyjskie, które skonfiskowały majątek Wolickiego i wystawiły go na licytację wraz z ruinami zamku w 1837 roku. Nowym właścicielem został Wojciech Prędowski, a po nim jego syn Henryk. W 1859 roku Ojców przeszedł w ręce znanego historyka i miłośnika zabytków Aleksandra Przezdzieckiego. Przezdziecki zbudował pierwsze zakłady uzdrowiskowe w Ojcowie i planował odbudowę wieży zamkowej, jednak jego zamierzenia pokrzyżowało powstanie styczniowe.

Zniechęcony spaleniem Ojcowa w czasie powstania, Przezdziecki sprzedał dobra ojcowskie w 1865 roku kupcom z Wrocławia (Maurycemu Adlerowi oraz braciom Maurycemu, Markowi i Samuelowi Staubom), zastrzegając sobie ruiny zamku, Dolinę Prądnika oraz jaskinie Ciemną i Łokietka. Po jego śmierci syn Gustaw sprzedał te ziemie w 1878 roku Janowi Zawiszy, pierwszemu eksploratorowi jaskiń w Ojcowie, który zamierzał odkupić resztę majątku od kupców i odbudować zamek.

Jednak w 1883 roku majątek kupców nabył markiz Huntlej de Gordon. Według testamentu Przezdzieckiego, w 1887 roku J. Zawisza odziedziczył ruiny zamku i pozostałe dobra, które później przeszły na jego najmłodszą wnuczkę, Ludwikę Krasińską (później Czartoryską). W 1892 roku jej ojciec, Ludwik Krasiński, odkupił część majątku Gordona i stał się jedynym właścicielem Ojcowa. Do jego dóbr należały wsie: Prądnik Ojcowski, Podzamcze (Kolencin), Czajowice, Smardzowice, Jerzmanowice, Szklary, Hamernia i Bębło. Po II wojnie światowej reforma rolna odebrała te ziemie rodzinie Czartoryskich.

Ojców podczas wojen światowych

Obie wojny światowe nie spowodowały poważnych strat materialnych w Dolinie Prądnika, poza rabunkową eksploatacją lasów Pieskowej Skały. W czasie II wojny światowej w rejonie Ojcowa działał ruch oporu, szczególnie w Skale i okolicach. Oddziały partyzanckie BCh „Badurka” oraz AK „Bicza” i „Żmija” przeprowadziły kilka udanych akcji sabotażowych w okolicznych wsiach. Wyzwolenie rejonu Ojcowa nastąpiło 18 stycznia 1945 roku.

Natura 2000

Sieć Natura 2000 obejmuje dwa rodzaje obszarów chronionych: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz obszary mające znaczenie dla Wspólnoty (OZW). W Polsce planowane jest utworzenie 142 obszarów dla ptaków oraz 817 obszarów siedliskowych, co stanowi około 21% powierzchni kraju.

Dolina Prądnika w sieci Natura 2000

Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 to system ochrony zagrożonych siedlisk i gatunków na całym kontynencie europejskim. Sieć ta została zapoczątkowana we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej w 1992 roku, na podstawie dwóch dyrektyw Rady Europy: Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Celem Natury 2000 jest ochrona zarówno zagrożonych siedlisk i gatunków, jak i typowych europejskich ekosystemów. W Polsce przygotowania do wdrożenia sieci rozpoczęły się jeszcze przed przystąpieniem do UE w 2004 roku, a ostatecznie Ojcowski Park Narodowy został włączony do sieci w 2007 roku.

Siedliska przyrodnicze w Ojcowskim Parku Narodowym

Ojcowski Park Narodowy został włączony do sieci Natura 2000 na swoim obecnym obszarze jako specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Prądnika” (kod PLH120004). Znajdują się tu różne typy siedlisk przyrodniczych, których ochrona jest kluczowa zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, takie jak murawy kserotermiczne, zarośla, łąki ekstensywne, źródliska wapienne, ściany skalne, jaskinie nieudostępnione turystycznie i inne. Występują tu również cenne gatunki roślin i zwierząt, takie jak storczyk szerokolistny, traszka grzebieniasta, podkowiec mały, bóbr europejski czy wydra. Dyrektywa nakłada obowiązek zachowania „właściwego stanu ochrony” tych siedlisk i gatunków.

Gospodarcze wykorzystanie obszaru Natura 2000

Ochrona w ramach sieci Natura 2000 nie wyklucza gospodarczego użytkowania terenu, o ile zapewniona zostanie ochrona siedlisk i gatunków. Dlatego każdy projekt mogący znacząco wpłynąć na przyrodę Ojcowskiego Parku Narodowego musi zostać poddany ocenie oddziaływania na środowisko. Sieć Natura 2000 uzupełnia system ochrony przyrody w Polsce obowiązujący do 2004 roku, podkreślając konieczność ochrony parku ze względu na obecność siedlisk i gatunków o znaczeniu wspólnotowym.

Historia powstania parku

Pierwsze próby utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego

Pierwsze starania o ochronę przyrody w Dolinie Prądnika znalazły odzwierciedlenie w prasie, gdzie pojawiały się protesty przeciwko rabunkowej eksploatacji lasów. Krytykowano brutalne praktyki kupców z Wrocławia, którzy niszczyli lasy ojcowskie, ignorując warunki umowy sprzedaży poprzez masowe wyręby w okolicach Smardzowic, Woli Kalinowskiej i Sąspowa.

Ówczesne przepisy całkowicie pomijały kwestie ochrony przyrody. Z jaskiń bezkarnie wydobywano osady, wykorzystując je jako cenny materiał nawozowy. Najbardziej ucierpiały Jaskinia Koziarnia i Jaskinia Nietoperzowa, gdzie w latach 1877-1878 wydobyciem osadów zajmował się Urząd Górniczy Górnego Śląska pod kierownictwem O. Gruby. Ponadto w innych jaskiniach otwartych dla turystów niszczono nacieki skalne, co wywoływało protesty w relacjach o Ojcowie i w prasie.

Znaczący wkład w ochronę przyrody w tym rejonie miał także wcześniejszy właściciel Ojcowa, Jan Zawisza – amator-archeolog i pionier eksploracji lokalnych jaskiń. Stopniowo wykupywał on grunty w Dolinie Prądnika i jej okolicach od kupców z Wrocławia. Działalność tę kontynuował kolejny właściciel, Ludwik Krasiński.

Polskie społeczeństwo, widząc degradację przyrody w Dolinie Prądnika, szybko zareagowało na te akty wandalizmu. Mimo braku odpowiednich działań ze strony władz, podjęto pierwsze kroki w kierunku ochrony przyrody. Przykładem była spółka akcyjna założona pod koniec XIX wieku z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego, która wykupiła zamek w Pieskowej Skale wraz z otaczającym go lasem i skałami.

Dolina Prądnika

Dolina Prądnika stała się przedmiotem działań ochronnych już na początku XIX wieku, kiedy rozpoczęto pierwsze badania naukowe tego obszaru. W tym czasie odkryto liczne gatunki roślin i zwierząt oraz prowadzono eksplorację jaskiń. Ponadto krajobraz Ojcowa stał się tematem wielu relacji i wspomnień, inspirując artystów i poetów. Piękno Doliny Prądnika, jej bogata bioróżnorodność oraz fascynująca historia archeologiczna przyciągały licznych zwolenników jej ochrony w ówczesnym Królestwie Polskim, a sam region zaczęto nazywać „polską Szwajcarią”.

Powstanie Muzeum Regionalnego

Ważną rolę w edukacji i promocji ochrony przyrody w Dolinie Prądnika odegrało założenie Muzeum Regionalnego w Ojcowie przez Stanisława Jana Czarnowskiego pod koniec XIX wieku. Jednak zarówno to, jak i inne indywidualne inicjatywy podejmowane do I wojny światowej miały ograniczony wpływ, ponieważ nie wprowadzono żadnych aktów prawnych zapewniających odpowiednią ochronę środowiska Doliny Prądnika.

Dopiero w okresie międzywojennym Państwowa Komisja Ochrony Przyrody, przekształcona później w Państwową Radę Ochrony Przyrody, pod kierownictwem profesora dra Władysława Szafera, dostrzegła znaczenie ochrony przyrody w Ojcowie. Z inicjatywy profesora Szafera w 1924 roku w czasopiśmie „Ochrona Przyrody” opublikowano pierwszą naukową monografię Doliny Prądnika i Sąspowskiej. Monografia ta zawierała opis środowiska geograficznego regionu ojcowskiego oraz plan i opis granic przyszłego rezerwatu przyrody.

Planowany rezerwat obejmował dobra Czartoryskich oraz tereny gminne wzdłuż Doliny Prądnika od Sułoszowej do Hamerni oraz Doliny Sąspowskiej od wsi Sąspów do ujścia doliny w Ojcowie. Na górze Złotej planowano budowę uzdrowiska jako element zagospodarowania tego obszaru.

Rezerwat przyrody

Rezerwat przyrody, oprócz pełnej ochrony zawartych w nim zasobów naturalnych, miał również, zgodnie z założeniami jego autorów – profesora W. Szafera i inżyniera S. Richtera – służyć jako miejsce badań naukowych oraz źródło niezapomnianych doznań estetycznych zarówno dla turystów okazjonalnych, jak i letników.

Propozycja utworzenia rezerwatu w okresie międzywojennym nie została zrealizowana, a nowe inwestycje turystyczne, takie jak budowa dróg, elektrowni i kolejnych hoteli uzdrowiskowych, uczyniły Ojców bardziej dostępnym dla szerokiej publiczności.

W okresie międzywojennym nie wprowadzono żadnych postępów w zakresie prawnej ochrony środowiska Ojcowa. Dopiero dzięki zdecydowanemu stanowisku profesora Szafera udało się osłabić lub nawet wstrzymać plany zagrażające miejscowej przyrodzie.

Po II wojnie światowej podjęto ponowne działania na rzecz utworzenia rezerwatu. Energetyczna działalność profesora Szafera, wówczas delegata Ministerstwa Oświaty ds. ochrony przyrody, przyczyniła się do organizacji licznych konferencji, na których omawiano kwestię utworzenia przyszłego parku narodowego w Ojcowie. Obok profesora Szafera gorącymi zwolennikami tej idei byli: W. Marcinkowski, J. Kornaś, S. Smólski, S. Jarosz, T. Szczęsny i K. Bukowski. W latach 1946–1953 odbyło się kilka spotkań na szczeblu wojewódzkim, w Polskiej Akademii Nauk oraz w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody.

S. Jarosz opublikował pierwszy opis Ojcowskiego Parku Narodowego, a S. Smólski (ówczesny wojewódzki konserwator przyrody w Krakowie) oraz T. Szczęsny (sekretarz Państwowej Rady Ochrony Przyrody) pod kierunkiem profesora Szafera podjęli prace nad ochroną przyrody Ojcowa i jego okolic, a także przygotowali projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego.

Utworzenie Ojcowskiego Parku Narodowego

Po zatwierdzeniu projektu przez Państwową Radę Ochrony Przyrody, Ojcowski Park Narodowy został utworzony na mocy dekretu Rady Ministrów z dnia 14 stycznia 1956 roku, stając się szóstym parkiem narodowym w Polsce. Jego pierwotna powierzchnia wynosiła 1570,59 ha (obecnie 2145,62 ha). W 1981 roku, wraz z utworzeniem Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych Województwa Krakowskiego, wokół OPN ustanowiono strefę ochronną o powierzchni około 7000 ha.

Później, w 1997 roku, dokonano korekty granic parku, co doprowadziło do jego ponownego prawnego zatwierdzenia. Strefa ochronna, zwana otuliną, obejmuje obecnie 6777 ha.

Obszary parku

Podział obszarów

Zgodnie z „Planem ochrony ekosystemów leśnych i nieleśnych Ojcowskiego Parku Narodowego”, ukończonym w 1993 roku, dokonano następującego podziału obszaru OPN według typu zbiorowisk i poziomu ochrony:

• Obszar ochrony ścisłej,
• Obszar ochrony częściowej zbiorowisk leśnych,
• Obszar ochrony częściowej zbiorowisk nieleśnych,
• Obszar gruntów gospodarczych podlegających ochronie krajobrazowej (o walorach widokowych).

Struktura użytkowania gruntów

Z administracyjnego punktu widzenia cały teren parku tworzy jeden Obwód Ochronny „Groty”, który składa się z trzech rewirów: Korytania, Złota Góra i Pieskowa Skała.

Po zmianach administracyjnych wprowadzonych 1 stycznia 1999 roku obszar Parku znajduje się w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, obejmując cztery gminy:

• Skała (1222,56 ha – 56,98% powierzchni OPN),
• Jerzmanowice-Przeginia (300,10 ha – 13,99%),
• Wielka Wieś (114,67 ha – 5,34%),
• Sułoszowa (508,29 ha – 23,69%).

Park posiada strefę ochronną, zwaną otuliną, obejmującą pięć gmin, w tym wymienione powyżej oraz gminę Zielonki. Strefa ta, ustanowiona uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie 2 grudnia 1981 roku, pierwotnie obejmowała 7000 ha, lecz w wyniku nowelizacji rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Ojcowskiego Parku Narodowego została zmniejszona do 6777 ha.

W dniu 8 sierpnia 1997 roku wydano nowe rozporządzenie Rady Ministrów dotyczące Ojcowskiego Parku Narodowego, określające jego granice, powierzchnię, zasięg otuliny oraz zakazy obowiązujące na terenie OPN. Rozporządzenie to zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 99 z dnia 21 sierpnia 1997 roku, poz. 607. Obecnie powierzchnia Ojcowskiego Parku Narodowego wynosi 2145,62 ha (zgodnie z §1 wspomnianego rozporządzenia). Struktura własności gruntów na terenie Parku przedstawia się następująco:

• Łączna powierzchnia OPN – 2145,62 ha,
• Grunty państwowe zarządzane przez Park – 1387,48 ha,
• Grunty państwowe pod innym zarządem – 18,95 ha,
• Grunty prywatne – 656,61 ha,
• Inne grunty – 82,58 ha.

Położenie

Ojcowski Park Narodowy znajduje się w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, około 16 km na północny zachód od Krakowa.

Administracja

Park leży w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim i obejmuje gminy Jerzmanowice-Przeginia, Skała, Sułoszowa, Wielka Wieś i Zielonki.

Powierzchnia

Zajmuje obszar 2145,62 ha, co czyni go najmniejszym parkiem narodowym w Polsce.

Strefa ochronna (otulina)

Otulina parku obejmuje 6777 ha w celu wzmocnionej ochrony przyrody.

Zbiorowiska leśne

Park obejmuje 1529 ha lasów, co stanowi 71% jego powierzchni.

Grunty rolne

Obejmuje 366 ha gruntów rolnych, co stanowi 22% powierzchni parku, w tym łąki i pastwiska.

Zasoby wodne

1% powierzchni parku stanowią rzeki, takie jak Prądnik i Sąspówka, źródła oraz stawy.

Własność prywatna i inne

Około 30% powierzchni parku znajduje się w rękach prywatnych lub pod innymi formami własności.

Obszar ochrony ścisłej

Obejmuje 249 ha, w tym część kompleksu leśnego Złota Góra, Chełmową Górę i jej wąwozy, a także wąwozy Korytania i Skałbania oraz niewielką część szczytu Góry Rusztowej.

Najwyższy punkt

Najwyższym szczytem jest Chełmowa Góra o wysokości 473 m n.p.m.

Jaskinie udostępnione do zwiedzania

Należą do nich Jaskinia Łokietka o łącznej długości korytarzy 320 m oraz Jaskinia Ciemna o długości korytarzy 209 m.

Cele ochrony i utworzenie parku narodowego

Charakter Ojcowskiego Parku Narodowego, w tym Doliny Prądnika, został znacząco ukształtowany przez działalność człowieka na przestrzeni wieków, zwłaszcza w średniowieczu. Wówczas zbiorowiska leśne były przekształcane w łąki, pastwiska i polany w wyniku wycinki drzew, wypasu zwierząt i systematycznego koszenia. Obszary te stanowią nie tylko istotny element krajobrazu parku, ale również siedlisko dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Szczególnie istotne były ciepłolubne łąki, które na początku istnienia parku zajmowały około 30% jego powierzchni. Jednak w latach 60. i 70. XX wieku zaniechanie tradycyjnej gospodarki leśnej doprowadziło do ich drastycznego zmniejszenia na skutek naturalnego zalesiania oraz porzucenia praktyk gospodarczych. W konsekwencji nastąpił zanik gatunków związanych z tymi siedliskami oraz wyginięcie wielu z nich.

Aby przeciwdziałać tej utracie bioróżnorodności, w latach 80. XX wieku pojawiła się idea czynnej ochrony ekosystemów nieleśnych. Strategia ta zakładała odtwarzanie i ochronę łąk oraz pastwisk poprzez usuwanie drzew i krzewów, koszenie i wypas.

Eksperymentalne działania ochrony czynnej prowadzono w różnych rejonach parku już od lat 80. Stopniowo obejmowały one coraz większy obszar, aż do objęcia 27 eksponowanych masywów skalnych w celu promowania rozwoju muraw kserotermicznych.

W 2018 roku wdrożono dodatkowe działania ochrony czynnej na 29 obszarach, które wcześniej nie były objęte tymi praktykami. Celem było poszerzenie powierzchni muraw kserotermicznych i naskalnych, wspieranie rozwoju rzadkich gatunków oraz ochrona krajobrazu.

Ojcowski Park Narodowy kontynuuje te wysiłki, realizując projekty ochrony czynnej oraz ustanawiając regularne miejsca wypasu na różnych terenach parku. Działania te podkreślają jego zaangażowanie w ochronę i odtwarzanie cennych ekosystemów nieleśnych oraz ich różnorodności biologicznej.

Opłaty parkingowe

Parking Pod Zamkiem

• Samochód: 8 zł za godzinę*
• Motocykl: 8 zł za godzinę*
• Kamper, minibus, van, mikrobus, przyczepa (w tym campingowa): 15 zł za godzinę*
• Autobus: parkowanie zabronione

*Opłata za każdą rozpoczętą godzinę

Parking Złota Góra

• Samochód: 5 zł za godzinę*
• Motocykl: 3 zł za godzinę*
• Kamper, minibus, van, mikrobus, przyczepa (w tym campingowa): 10 zł za godzinę*
• Autobus: 25 zł za godzinę*

*Opłata za każdą rozpoczętą godzinę

Parking w Pieskowej Skale

• Samochód: 8 zł za godzinę*
• Motocykl: 8 zł za godzinę*
• Kamper, minibus, van, mikrobus, przyczepa (w tym campingowa): 15 zł za godzinę*
• Autobus: 25 zł za godzinę*

*Opłata za każdą rozpoczętą godzinę

Miejsca do jedzenia w Ojcowskim Parku Narodowym

Ojcowski Park Narodowy słynie z wyśmienitych smaków, a będąc w Dolinie Prądnika, masz kilka opcji, aby dobrze zjeść. Oto niektóre z restauracji:

• Bar Sąspówka
• Przeg Ojcowski
• Golden Oiemniak Bar
• Restauracja Pod Bottch
• Piwnica pod Bat
• Kawiarnia Nie Zapominajka
• Zazamcze
• Zajazd Wernyhora
• Restauracja Herbowa

Warto pamiętać, że niektóre z tych restauracji mogą być otwarte tylko sezonowo lub w określonych dniach. Zaleca się sprawdzenie aktualnej sytuacji na stronach internetowych poszczególnych lokali przed wizytą.

Możesz również odwiedzić Białowieski Park Narodowy, gdzie można zobaczyć jedno z nielicznych chronionych miejsc z żubrami.

Zobacz także

Park Narodowy Ojcowski

Park Narodowy Białowieski