Fauna i flora Ojcowskiego Parku Narodowego w Polsce jest różnorodna i bogata, obejmując liczne gatunki pospolite oraz relikty z czasów prehistorycznych. Flora, w skład której wchodzą lasy liściaste i gatunki kserotermiczne, łączy się z unikalnymi zbiorowiskami leśnymi. Zróżnicowana i obfita fauna obejmuje nietoperze, ssaki kopytne, drapieżniki oraz ptaki drapieżne. W zbiornikach wodnych występują płazy, gady i ryby, a szeroka gama bezkręgowców – od barwnych dżdżownic po pająki wilczaki – przyczynia się do biologicznego bogactwa parku.
Flora Ojcowa
Roślinność Ojcowskiego Parku Narodowego składa się głównie z gatunków powszechnie występujących w Europie Środkowej, Europie Północnej i Azji. Największa ich liczba koncentruje się w Dolinie Prądnika, gdzie stanowią część zbiorowisk leśnych liściastych lub są wkomponowane w typowe siedliska leśne, takie jak buczyna, grąd i dąbrowa. Wśród około 50 gatunków górskich obecnych w parku znajdują się jodły, ostrokrzewy i ciemiężyce, a także lilia złotogłów. Do rzadkich roślin należą chociażby szarotka stepowa, rosnąca w Dolinie Zachwytu. Na zboczach Chełmowej Góry oraz na skalnym masywie Czyżówki rośnie rzadki gatunek paproci – orlica pospolita.
W parku występuje również około 200 gatunków kserotermicznych, w tym tzw. „pontyjskie”, które naturalnie rosną głównie na stepach wokół Morza Czarnego. Do typowych przedstawicieli flory stepowej należą trzcinnik piaskowy, rosnący kępami m.in. na skale Jonaszówka u wylotu Doliny Sąspowskiej i na Górze Koronnej naprzeciwko Bramy Krakowskiej, oraz wisienka karłowata, występująca w Grodzisku, Ojcowie i Prądniku Korzkiewskim. Wartym uwagi gatunkiem jest również aster gawędka, który w parku występuje tylko w jednym miejscu – we wsi Grodzisko, oraz macierzanka wczesna, której jedyne stanowisko w Polsce znajduje się właśnie w Ojcowskim Parku Narodowym.
Z okresu ocieplenia klimatu w holocenie, zwanego optimum klimatycznym, do dzisiejszych czasów przetrwał tulipan dziki, który można spotkać np. w Dolinie Sąspowskiej, a także alpejskie murawy porastające zbocza Góry Zamkowej.
Zbiorowiska leśne
Wśród różnych zbiorowisk roślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego dominują lasy (1631,61 ha) i zarośla, zajmujące fragmenty szczytów, strome zbocza oraz tereny w pobliżu potoków. Na szczególną uwagę zasługują grądy – lasy liściaste wielogatunkowe. Na północnych zboczach występuje buczyna karpacka (subendemiczne zbiorowisko górskie), natomiast w pobliżu skał o południowej ekspozycji rosną buczyny storczykowe (tzw. buczyny skalne). W niewielkich ilościach na zacienionych stokach północnych i północno-wschodnich występują jaworzyny górskie. Na dnie dolin można znaleźć fragmenty lasów łęgowych oraz łąki rozwinięte jako zbiorowiska wtórne (głównie rajgrasowe), a także obszary z jaskrem różowym.
Południowe zbocza pokrywają kwietne murawy kserotermiczne i zarośla ciepłolubne, natomiast na stromych ścianach skalnych występują pionierskie murawy z kostrzewą bladą. Współwystępowanie tak zróżnicowanych zbiorowisk leśnych, muraw skalnych, łąk półnaturalnych i muraw kserotermicznych na tak niewielkim obszarze parku stanowi jedną z jego najbardziej charakterystycznych cech.
Fauna Ojcowa
Różnorodna fauna tego obszaru kształtowała się w wyniku długotrwałych zmian klimatycznych w czwartorzędzie, szczególnie w holocenie. Szacuje się, że na terenie parku i jego otoczeniu występuje około 11 000 gatunków zwierząt, z czego dotychczas zidentyfikowano ponad 8000. Najlepiej poznane grupy to kręgowce oraz bezkręgowce, takie jak ślimaki, chrząszcze i owady bezskrzydłe. Fauna Ojcowskiego Parku Narodowego, obejmująca liczne gatunki górskie i stepowe, była przedmiotem zainteresowania już od połowy XIX wieku.
Ssaki
Nietoperze są grupą zwierząt najbardziej kojarzoną z Ojcowskim Parkiem Narodowym – do tego stopnia, że ich sylwetka widnieje w logo parku. Spośród 26 gatunków nietoperzy występujących w Polsce, w rejonie OPN stwierdzono obecność 21, z czego 19 hibernuje w tutejszych jaskiniach.
Od 1952 roku populacja nietoperzy drastycznie spadła, szczególnie wśród gatunków zimujących w jaskiniach, ale od lat 90. XX wieku ich liczba zaczęła wzrastać. W szczególności podkowiec mały, najliczniejszy gatunek w parku, odbudował swoją populację – w 2023 roku w inwentaryzowanych jaskiniach naliczono ponad 1000 osobników. Najwięcej nietoperzy zimuje w Jaskini Ciemnej, a największa różnorodność gatunkowa (11 gatunków) została stwierdzona w Jaskini Łokietka.
Poza nietoperzami w Ojcowskim Parku Narodowym można spotkać pospolite ssaki leśne. Spośród kopytnych występują sarny (około 150 osobników) i dziki, których liczebność zmienia się w zależności od migracji. W 2008 roku do parku przybyły i osiedliły się jelenie. Najczęstszym drapieżnikiem jest lis (ok. 20 osobników), a rzadsze gatunki to borsuk, łasica i kuna leśna. W 2019 roku fotopułapka zarejestrowała obecność wilka.
Ptaki
Do tej pory w Ojcowskim Parku Narodowym odnotowano 162 gatunki ptaków, jednak tylko około 100 z nich można uznać za część stałej populacji w tym obszarze, w tym 99 gatunków, które tutaj gniazdują. Większość ptaków znajduje swoje siedliska w lasach.
Wśród ptaków drapieżnych występujących w ciągu dnia można spotkać jastrzębia, krogulca, myszołowa, trzmielojada, a sporadycznie orlika krzykliwego i orła przedniego, natomiast wśród ptaków nocnych występują sowa uszatka i pójdźka. Czasami można tu zaobserwować puszczyka mszarnego – największą z sów Polski. Nazwa jednej ze skał w Ojcowie, Puchaczowa Skała, sugeruje wcześniejszą obecność tej sowy w okolicy. Inne ptaki zamieszkujące park to m.in. cztery gatunki gołębi: sierpówka, drozd śpiewak, pliszka oraz pokrzewki, a także liczne gatunki śpiewające, takie jak kos, drozd, sześć gatunków sikor, zięba, czyż i ortolan.
W Ojcowskim Parku Narodowym żyje osiem gatunków dzięciołów, w tym dzięcioł czarny, zielony i duży dzięcioł pstry, a także rzadkie gatunki, takie jak dzięcioł średni i dzięciołek. Zimą można spotkać jerzyka, drozda rdzawogrzbietego oraz jera. Do rzadkich, ale charakterystycznych dla ojcowskich lasów ptaków należą mysikrólik, strzyżyk i cztery gatunki pokrzewek, w tym pokrzewka białogardła i pokrzewka zwyczajna.
Wapienne klify są naturalnym siedliskiem dla różnych gatunków ptaków, w tym gawronów, jerzyków, sokołów i szpaków. W XIX wieku wzmiankowano obecność nagórnika (płochacza skalnego) w Ojcowie.
W pobliżu wód można spotkać pluszcza i zimorodka – typowe gatunki górskich strumieni. Od 1976 roku odnotowano okazjonalne wizyty bociana czarnego, który w 1990 roku zagnieździł się na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego.
Płazy i gady
Płazy i gady to dwie grupy kręgowców o zmiennej temperaturze ciała, jednak różnią się pod wieloma względami. Płazy mają nagą i wilgotną skórę, natomiast gady – suchą i pokrytą łuskami. Wszystkie płazy mają związek z wodą, ponieważ składają jaja w wodzie i przechodzą stadium kijanki, które oddycha skrzelami. Dlatego najłatwiej je znaleźć wiosną, w okresie godowym, gdy gromadzą się w płytkich, szybko nagrzewających się zbiornikach wodnych. Rozwój gadów nie zależy jednak od wody.
Na niewielkim obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego występuje siedem gatunków płazów i pięć gatunków gadów. Wśród płazów znajdują się gatunki wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE, takie jak traszka grzebieniasta i ropucha paskówka, a także gatunki chronione na poziomie krajowym, takie jak ropucha szara, różne gatunki żab, żaba trawna i kumak górski.
Jeśli chodzi o gady, można tu spotkać padalca, jaszczurkę żyworodną, żmiję zygzakowatą, zaskrońca zwyczajnego i gniewosza plamistego. Gady preferują ciepło i występują głównie na nasłonecznionych stokach porośniętych roślinnością kserotermiczną, na terenach skalistych, ale także w lasach liściastych i wilgotnych środowiskach.
Ryby
W Polsce występuje około 120 gatunków ryb, z czego 82 żyją w wodach słodkich, a 35% tych gatunków to gatunki introdukowane. Obecnie w wodach Ojcowskiego Parku Narodowego odnotowano siedem gatunków: pstrąga potokowego zamieszkującego Prądnik i Sąspówkę, minoga strumieniowego, który jest gatunkiem chronionym i występuje w bardzo małej liczbie w Prądniku, a także karpia, szczupaka, okonia, karasia, kiełbia oraz introdukowaną tołpygę. Od 2012 roku w stawach w Ojcowie hoduje się pstrąga potokowego, a wcześniej znajdował się tam pstrąg tęczowy. Od lat 70. XX wieku nie potwierdzono obecności strzebli potokowej.
Bezkręgowce
Najliczniejszą grupą zwierząt w parku i jego okolicach są bezkręgowce. Do tej pory zidentyfikowano ponad 7000 gatunków. Większość z nich to gatunki o szerokim zasięgu, ale występują tu także gatunki górskie, relikty epoki lodowej oraz gatunki kserotermiczne, które dotarły tu podczas ocieplenia klimatu w holocenie.
Najciekawsze gatunki lądowe
- Świecąca dżdżownica (Eisenia lucens): ma ciemnoczerwone prążkowane ciało i żyje w rozkładającym się drewnie. Wydziela śluz świecący w ciemności.
- Nagietek błękitny: granatowy ślimak żyjący w cienistych lasach na butwiejących pniach.
- Czterozębny kosarz bielański: największy kosarz w Europie, granatowy, przypominający krocionoga.
- Pająk jaskiniowy Meta menardi: duży, czerwonobrązowy pająk żyjący przy wejściach do jaskiń i piwnic.
- Pająk wilczy Atypus muralis: nazywany polską tarantulą, buduje podziemne pułapki myśliwskie zwane „rękawami”.
- Porrhomma egeria: jedyny troglofilny pająk w Polsce, żyjący wyłącznie w jaskiniach.
- Ślimak złotozady: największy ślimak z rodzaju nosorożców w Polsce.
- Modraszek czarniawy (Czerończyk nieparek): związany z wilgotnymi łąkami.
- Świerszcz krzewiak (Cicadetta cerdaniensis): trudny do usłyszenia, larwy rozwijają się w ziemi.
- Konik wielkouchy (Ledra aurita): owad z dwoma wyrostkami w kształcie uszu na tułowiu.
